بەڕێوەبردنی ئاڵۆزییەکانی کەرتی نەوت و گازی هەرێم؛ تاقیکردنەوەی میکانیزمی ڕێککەوتنی سێقۆڵی

بڕیار وایە لە دوای یەك مانگ لە دەستپێكردنەوەی دەرهێنان و هەناردەكردنەوەی نەوتى هه‌رێم، هەڵسەنگاندنێكی سەرەتایی بكرێت، هەڵسەنگاندنەكەش بریتییە لە کۆبوونەوەی کۆمپانیا چالاکەکانی نەوت  لەگەڵ وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان. كۆبوونەوەكە لە 27ـى تشرینی یەکەمی 2025 بەڕێوە دەچێت. ئەم كۆبونەوەیە گرنگییەکی ستراتیژی هەیە لەدوای ڕێککەوتنی سێقۆڵی نێوان بەغدا، هەولێر و کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکانی نەوت (IOCs)، كە لە ئەیلولی 2025ـدا هەناردەکردنی نەوت لەژێر چوارچێوەی نوێی کۆمپانیای بەبازاڕکردنی نەوتی عێراق (سۆمۆ)، دەستی پێكردەوە. 

ئەم کۆبوونەوەیە نەک تەنها پلاتفۆرمێکە بۆ هەڵسەنگاندنی پێشکەوتنەکانی مانگی یەکەمی دوای دەستپێکردنەوەی هەناردەکان، بەڵکو دەرفەتێکیشە بۆ تاوتوێکردنی ئامانج و مەرجە درێژخایەنەکان و دڵنیابوون لە پابەندبوونی لایەنەکان بەو جەختکردنەوانەی لە کۆبوونەوەی 12ـى تەمموزی ئەمساڵدا خرانەڕوو. جێگیربوون لەم بوارەدا، جگە لە کاریگەرییەکانی لەسەر ئابووری هەرێم، بۆ متمانەپێکراویی عێراق وەک هەناردەکارێکی نەوت و پابەندبوونەکانی بە ڕێکخراوی ئۆپێکەوە، زۆر گرنگە. 

یەکێک لە بابەتە سەرەکییەکانی کارنامەكە، ڕەنگە بریتیی بێت لە میکانیزمەکانی پارەدان و مافە داراییەکان. بەپێی ڕێککەوتنە نوێیەکە، کۆمپانیاکان بڕی نەوتی خاو وەک قەرەبوو وەردەگرن نەک پارەی کاش. لێرەدا، گفتوگۆکان چڕ دەبنەوە لەسەر چۆنیەتی نرخاندن، دابەشکردن و بە بازاڕکردنی ئەم بڕە نەوتە خاوانە، لەگەڵ بەدەستهێنانی دڵنیایی لە بەغدا یان سۆمۆ سەبارەت بە پابەندبوونی تەواوەتی ئەم قەرەبووانە.

لە ڕووی لۆجستیکییەوە، دەستڕاگەیشتن بە بۆرییە نەوتییەکان و دڵنیابوون لە بەردەوامیی ڕۆیشتنی نەوت لە ڕێگەی بۆری عێراق– تورکیا (جەیهان) دوای نزیکەی 18 مانگ وەستان، پرسێکی دیکەی چارەنووسسازە. هەماهەنگی لەگەڵ تورکیا لەسەر گەرەنتییە تەکنیکی و یاساییەکان بۆ خۆپاراستن لە هەر وەستانێکی دیکە لەپێشینەی کارەکان دەبێت. 

ڕەنگە ئاستی بەرهەمهێنان و کارپێکردنی کێڵگەکان تەوەرێكی سەرەکیی دیکەی كۆبونەوەكە بێت، بەتایبەتی ڕێککەوتن لەسەر بڕی دیاریکراوی بەرهەمهێنان کە پێشبینی دەکرێت لە  190 هه‌زار بەرمیلەوە بەرز بێتەوە بۆ نزیکەی 230 هه‌زار و پاشان بۆ نزیکەی زیاتر یان كەمتر لە 400 هه‌زار بەرمیل لە ڕۆژێکدا. دابەشکردنی بەشێک لەم بەرهەمە بۆ بەکارهێنانی ناوخۆیی (کە لە ئێستادا نزیکەی 50 هه‌زار بەرمیلە) لەگەڵ هەناردەکردن، پێویستی بە پلانێکی ورد هەیە. هەروەها، چارەسەرکردنی ئاڵنگارییە کارپێکراوەکان بەهۆی دواخستنی وەبەرهێنان لە کاتی وەستانی هەناردەکردندا، یەکێکی ترە لە نیگەرانییە سەرەکییەکانی کۆمپانیا نەوتییەکان. 

دڵنیایی یاسایی دژ بە گۆڕانکاری یان ناکۆکییە سیاسییەکان، بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی وەبەرهێنەران زۆر پێویستە

پێدەچێت کۆمپانیاکان داوای ڕوونکردنەوە بكەن لەسەر مەرجەکانی گەڕاندنەوەی تێچوون لەژێر چوارچێوەی نوێدا، بەتایبەتی لەبەر ئەوەی گرێبەستەکانی بەشداریکردن لە بەرهەمهێنان (PSCs)ـى پێشووی حکومەتی هەرێم ئێستا بە کردەیی خراونەتە ژێر سیستەمی بازاڕکردنی سۆمۆ. لێرەدا، دڵنیایی یاسایی دژ بە گۆڕانکاری یان ناکۆکییە سیاسییەکان کە حکومەتی هەرێم لەژێر فشاری حکومەتی فیدراڵی عێراقدا پاشگەز بکاتەوە، بۆ گەڕاندنەوەی متمانەی وەبەرهێنەران زۆر پێویستە.

 دۆخی کێڵگەی خوورمالە، کە بەشێکە لە پێکهاتەی جیۆلۆجی کەرکوک و هەستیاری سیاسی هەیە، پێویستی بە چارەسەرێکی گونجاو هەیە، چونکە نەوتی ئەم کێڵگەیە ڕۆڵێکی گەورەی هەبووە لە دابینکردنی پێداویستییەکانی ناوخۆ و هەناردەکردن، و پاراستنی ئاستی بەرهەمەکەی (100 بۆ 120 هەزار بەرمیل لە ڕۆژێکدا) بۆ پشتگیریکردنی ژێرخانی وزە زۆر گرنگە.

هەروەها پێویستە نیگەرانییە زەقەكانی كۆمپانیاكان بە هەند وەربگیرێت و وەزارەتی سامانە سروشتییەكان خۆی بۆ وەڵامی قایلكەر ئامادە بكات، بۆ نمونە كۆمپانیاکانی وەک  DNO، Gulf Keystone Petroleum  و ShaMaran Petroleum چەندین نیگەرانی سەرەکییان هەیە، لەوانە: وەرگرتنەوەی قەرزە کەڵەکەبووەکان کە نزیکەی 300 ملیۆن دۆلارە تەنها بۆ كۆمپانیای DNO، ئەمەش کاریگەرییەکی نەرێنی لەسەر باوەڕی وەبەرهێنەران و توانای دارایی کۆمپانیاکان هەیە، بۆیە میکانیزمێکی ڕوونی پارەدان بۆ قەرزەکانی ڕابردوو و داهاتوو زۆر پێویستە.

هەروەها، کۆمپانیاکان دەیانەوێت دڵنیابن لەوەی کە پشکی نەوتیان لەژێر سیستەمی نوێی فرۆشتنی سۆمۆدا شەفافە و لە کاتی خۆیدا پشكەكانیان وەردەگرن، چونکە هەر نادڵنیاییەک لەم ڕووەوە دەبێتە هۆی کێشەی دارایی و کەمبوونەوەی داهات. پەسەندکردنی پڕۆژە نوێیەکانی وەک پلانی DNO بۆ هەشت بیری نوێ بۆ ساڵی 2026 و هەر دواکەوتنێک بەهۆی کەمتەرخەمی کارگێڕییەوە، کاریگەری لەسەر زیادکردنی بەرهەم و داهات هەیە.

جێگیربوونی هەناردەکردن بۆ کۆمپانیای Gulf Keystone Petroleum کە نزیکەی 45 هه‌زار بەرمیل لە ڕۆژێکدا بەرهەم دەهێنێت، زۆر گرنگە، چونکە هەڵپەساردنی پێشووی هەناردەکردن بووەتە هۆی ناجێگیری لە بەهای پشکەکانی کۆمپانیاکەدا.

هەناردەکردنی گاز بۆ تورکیا و ئەوروپا لەژێر سیستەمی سۆمۆدا، دەتوانێت هەرێمی کوردستان بکاتە یاریزانێکی سەرەکی بازاڕی وزە

سەبارەت بە کەرتی گاز، ستراتیژی گەشەپێدان و ئاسایشی دامەزراوە گازییەکانی کۆرمۆر (بەتایبەت دوای هێرشە مووشەکییەکان) گەورەترین نیگەرانییە. پڕۆژەی فراوانکردن بۆ بەرزکردنەوەی بەرهەم لە 500 ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا بۆ 750 ملیۆن پێ سێجا و پاشان بۆ یەک ملیار پێ سێجا، پێویستی بە گەرەنتی ئاسایش و ڕێککەوتنی درێژخایەن هەیە بۆ فرۆشتنی گاز بە وێستگەکانی کارەبا. لە داهاتوودا پرسی هەناردەکردنی گاز بۆ تورکیا و ئەوروپا لەژێر سیستەمی سۆمۆدا دەتوانێت سەرچاوەیەکی گەورەی داهات بێت و هەرێمی کوردستان بکاتە یەکێک لە یاریزانە سەرەکییەکانی بازاڕی وزەی ناوچەکە، بۆیە ڕوونکردنەوەی ئەم پرسە زۆر گرنگە.

کێڵگە پەرەپێنەدراوەکانی بنەباوی و میران، لەگەڵ پێشکەوتنی کێڵگەی چەمچەماڵ بەرەو سەرەتای بەرهەمهێنان، پێویستیان بە چوارچێوەیەکی دارایی و سیاسی ڕوون هەیە بۆ دەستپێکردنی پڕۆژەکانی گەشەپێدان و پابەندبوونی حکومەتی هەرێم و بەغدا بە پێشینەدان بە پەرەپێدانی گاز، لەوانەش هاوبەشی لەگەڵ سۆمۆ، زۆر گرنگە.

بە گشتی، بە دڵنیاییەوە جارێكی تر کۆمپانیاکان داوای وەرگرتنەوەی قەرزەکانیان لە حکومەتی هەرێم دەکەن کە نزیکەی 1 ملیار دۆلارە، چونکە وەرنەگرتنەوەی ئەم قەرزانە دەبێتە هۆی کەمبوونەوەی متمانەی وەبەرهێنەران و دواخستنی پڕۆژەکانیان. دڵنیابوون لەوەی گرێبەستەکانیان بە شێوەیەکی یاسایی پارێزراون و گۆڕانکارییان بەسەردا نایەت، زۆر گرنگە.

پرسی شەفافیەت و وردبینی، کە بەغدا و هەولێر هەردووکیان بەڵێنیان پێداوە، دەبێت لە ڕێگەی میکانیزمی وردبینی سەربەخۆوە بۆ دڵنیابوون لە هەژمارکردنێکی دادپەروەرانەی مافە داراییەکان، بەدی بێت.

لە درێژخایەندا، پرسی چوارچێوەی یاسایی داهاتوو دەمێنێتەوە، ئایا گرێبەستەکانی حکومەتی هەرێم بە فەرمی لەژێر یاسای فیدراڵی عێراقدا دەناسرێن یان وردە وردە جێگەیان بە گرێبەستەکانی خزمەتگوزاری دەگیرێتەوە؟ ئەم پرسیارە کاریگەرییەکی گەورەی لەسەر ئاسایشی وەبەرهێنان و داهاتووی کەرتی وزە لە هەرێمدا دەبێت.