جەنگی غاز و کارەبا: ململانێی شیعە- کورد لەسەر ژێرخانی وزەی عێراق

د. بێستون محەمەد

بەرزبوونەوەی توانای بەرهەمهێنانی غازی سروشتی لە کێڵگەی غازی کۆرمۆر بۆ 750 ملیۆن پێ سێجا لە ڕۆژێکدا، گۆڕانکارییەکی مێژووییە و دەكرێت وەكو فراوانكردنی پڕۆژەیەكی ستراتیجی و پر بایەخ لێكبدرێتەوە. 

پلانەکان بۆ قۆناغی دواتر ئەوە پیشان دەدەن کە بڕی بەرهەمهێنان لەم کێڵگەیەدا دەگەیەنرێتە یەک ملیار مەتر سێجا، هاوکات پلانەکانی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە داهاتوودا زۆر فراوانتر دەبێت، چونکە کێڵگەی غازی سروشتی چەمچەماڵ زۆر لە دەستپێکردنی بەرهەمهێنانەوە نزیکبووەتەوە، یەدەگی دۆزراوە لە کێڵگەی غازی میران بە نزیکەی 8 تریلیۆن پێ سێجا خەمڵێندراوە.

جگە لەم سێ کێڵگە زەبەلاحە، ئەگەری دەستپێکردنی بەرهەمهێنان لە کێڵگەکانی تۆپخانە-کوردەمیر، بنەباوێ و خورمەڵەش لە داهاتوودا هەیە.

بە گشتی بڕی یەدەگ و ئامادەیی سیاسی ئاماژە بەوە دەکەن کە هەرێمی کوردستان لە داهاتوودا توانای بەرهەمهێنانی وزەی زیاتر لە پێداویستییەکانی خۆی دەبێت.

ئەزموونی بەڕێوەبردنی نەوتی خاو و غازی سروشتی لە نێوان عێراق و هەرێمی کوردستان زۆر جیاوازە، هەروەها ئەزموونی حکومەتی عێراق لە بەڕێوەبردنی نەوتی خاودا جیاوازە بە بەراورد بە بەڕێوەبردنی غازی سروشتی. عێراق نزیکەی سەد ساڵە ئەزموونی لەگەڵ نەوتی خاودا هەیە و دوای پڕۆسەی ئازادی، بە خێرایی لە ڕووی گرێبەستەکانی نەوتی خاوەوە هەنگاوی ناوە؛ توانای بەڕێوەبردن، زیادکردنی ڕێژەی بەرهەمهێنان و جۆری گرێبەستەکانی بە باشی گەشەیان کردووە.

بەڵام لە بابەتی غازی سروشتیدا، عێراق لە سەرەتاکانی پڕۆسەکەدایە و هێشتا بەشێکی غاز و کارەبا لە وڵاتانی دراوسێ، بە تایبەتی ئێران و تورکیا، دەکڕێت. تەنها بۆ كڕینی غازی سروشتی عیراق ساڵانە نزیكەی 3 ملیار و پێنجسەد ملیۆن بۆ  5 ملیار دۆلاری ئەمریکی دەداتە ئێران، هەروەها نزیكەی 700 ملیۆن بۆ 1 ملیار دۆلاری تر بۆ كڕینی كارەبا دەداتە هەمان وڵات.

لە بەرامبەردا، هەرێمی کوردستان نزیکبووەتەوە لە خۆدابینکاریی تەواوەتی لە غازی سروشتی.

لە بابەتی دابینكردنی وزەی كارەبا، هەرێمی كوردستان بەباشی گەشەیكردووە. پشتبەستن بە غازی سروشتی بۆ دابینكردنی ووزەی كارەبا نزیكە 80-85% و پیشتبەستن بە بەرهەمهێنان بە شێوەی كارۆئاوی كەمترە لە 5%.

هەروەها لەم چەند ساڵەی ڕابردوودا، كوردستان بەڕێژەیەكی دیاریكراو گرنگیداوە بە بەرهەمهێنانی وزە لە سەرچاوەی ووزەی نوێ بوەوە (تیشكی خۆر). هەموو ئەمانە وایانكرد پڕۆژەی "ڕووناكی" بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە کە تا ئێستا نزیكە 4 ملیۆن و پێنج سەد هەزار بەشداربووی کارەبای نیشتمانی لەو پڕۆژەیەدا بەشدارییان كردووە.

ئەمە جگەلەوەی كە زۆربەی تۆڕەكانی بەرهەمهێنان و گواستنەوەی كارەبا نوێكراونەتەوە و وێستگەی نوێ بە تەكنۆلۆجیای مۆدێرن بنیاتنراون.

هەموو ئەمانەش لە كاتێكدایە عێراق لە بارودۆخێكی خراپی بەڕێوەبردنی وزەی كارەبادایە. 40%ـی بەرهەمهێنانی كارەبا لە وڵاتەدا ون دەبێت، بەشێكی بەهۆی كۆنی و خراپی تۆڕەكانی كارەبا و بەشێكی بەهۆی بەكارهێنانی كارەباوەیە بە بێ ئەوەی كە لە تۆمارەكانی وەزارەتی كارەبادا تۆماركرابن.

ئەمەش هاوکاتە بەوەی کە وەک زۆرێک لە ڕاپۆرتە جیدییەکان، لەوانە ڕاپۆرتی لێکۆڵینەوەکانی کۆنگرێسی ئەمریکا (CRS) و ڕاپۆرتە ڕۆژنامەوانییە گەورەکان ئاماژەی پێدەکەن، بەوەی عێراق لە ماوەی نێوان 2003 تائێستا، نزیکەی 80 تا 100 ملیار دۆلاری ئەمریکی تەرخانکردووە بۆ پێشخستنی کەرتی کارەبا.

بابەتی پڕۆژەی ڕووناکی لە هەرێمی کوردستان و دابینکردنی کارەبا بە درێژایی بیستوچوار کاتژمێر لە شەو و ڕۆژێکدا، هەنگاوێکی مێژووییە و هەرگیز عێراقی تەمەن سەد ساڵە بەخۆیەوە نەیبینیوە. باشترین حاڵەت بۆ عێراق لە توانای دابینکردنی کارەبادا ساڵانی 1989 و 1990 پێش پەلاماردانی کوەیت بوو، کاتێک توانای بەرهەمهێنانی کارەبای نزیکەی 89% بوو. بەڵام دوای شەڕی کوەیت ژێرخانی ئەو وڵاتە وێران کرا و توانای بەرهەمهێنانی کارەبا دابەزی بۆ نزیکەی 20%.

هەموو ئەمانەش هاوکاتە بەو مەترسییانەی لەئارادان، بەشێوەیەک بەڕێوەبردنی پیشەسازی نەوت و غاز لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە زۆر لە مەترسیدایە. 

ڕووداوەکانی ئەم دواییە ڕەنگە زەنگێکی ئاگادارکردنەوەن بۆ لێسەندنەوەی کۆنترۆڵی بەڕێوەبردنی غازی سروشتی لە حکومەتی هەرێم، کە ڕەنگە هاوشێوەی ڕووداوە تازەكانی بەڕێوەبردنی نەوت بێت.

هەموووان ئەوەمان لەبیرە لە پێش ڕێككەوتنی نیوان هەردوو حكومەت و كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت لە كوردستان، چەندین هێرشی درۆنی بۆ سەر كێڵگەكانی نەوت ئەنجامدران و تەواوی پڕۆسەكە كەوتە مەترسییەوە، هەتا كار گەیشتە ئەوەی بەڕێوەبردنی فرۆشتن و هەناردەكردنی نەوت تەسلیم بە كۆمپانیای سۆمۆی عیراقی كرا.

لە ئێستادا حکومەتی هەرێم لە واقیعدا هیچ ڕۆڵێکی نەماوە لە بەڕێوەبردنی نەوتدا. ڕۆڵ و کۆنترۆڵی فرۆشتن، داهات، پەیوەندی لەگەڵ بازاڕەکان و تەرخانکردنی شایستەی دارایی کۆمپانیا بەرهەمهێنەکان، لەلای عێراقە. ئەم مامەڵەیە لە بابەتی نەوتدا لەگەڵ بنەماکانی گرێبەستی بەشداری بەرهەم یەکناگرێتەوە و زیاتر لە گرێبەستی خزمەتگوزاری تەکنیکی دەچێت.

کەواتە ئێستا سیمای عێراقیانە بەسەر بەڕێوەبردنی نەوتی کوردستاندا زاڵە و هەموو ئەوەی کراوە جێگیرکردنی داواکارییەکانی عێراق بووە لە یاسای بودجەی سێ ساڵی ڕابردوودا.

لە كۆتاییدا، ئەم ڕووداوە تازانە و واقیعی سیاسی عیراق ئاماژەی مەترسییان تیادا بەدی دەكرێت. لەبەرامبەریشدا دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی بۆ ململانێی كۆنتڕۆڵی غازی سروشتی ئامادە بكات لەگەڵ عێراقدا.

تائێستا بابەتی غازی سروشتی سیمای بەڕێوەبردنی حکومەتی هەرێمی کوردستانی بەسەردا زاڵە. پرسیارەکە ئەوەیە: ئایا حکومەتی عێراق ڕێگە دەدات ئەم بابەتە هەر وەک ئێستا بمێنێتەوە؟ ئایا عێراق ئەوەی پێ هەزم دەکرێت  هەرێمی کوردستان بیستوچوار کاتژمێر کارەبای هەبێت، لە کاتێکدا هاوڵاتیانی بەسڕە و موسڵ و نەجەف لە هاویندا تەنها چوار کاتژمێر کارەبایان هەیە؟!