گرێبەستە نەوتییەکان؛ كێشەیەكی قوڵ و بەربەستی گەورەى ڕێكنه‌كه‌وتنى هەرێم و بەغداد

گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان بوونەتە گرێکوێرەی پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغداد بەهۆی چەند هۆکارێکی سەرەکییەوە، سەرەكیترینیان پێنج هۆكارن:

1. ناوەندییەت و لامەرکەزییەت:
دەستووری عێراق (ماددەی 112 و 115) باسی لەوە کردووە کە نەوت و گاز موڵکی گەلی عێراقە، بەڵام جیاوازی لە لێکدانەوەدا هەیە. بەغدا پێیوایە دەسەڵاتی یەکلاکەرەوەی هەیە لەسەر هەموو گرێبەستە نەوتییەکان، لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان بانگەشەی ئەوە دەکات کە دەستوور مافی پێداوە بۆ بەڕێوەبردنی کێڵگە نەوتییە دۆزراوەکان کە لە دوای ساڵی 2005 دۆزراونەتەوە و مافی هەیە گرێبەست ببەستێت.

2. یاسای نەوت و گاز:
تا ئێستا یاسایەکی فیدراڵی بۆ نەوت و گاز لە عێراق دەرنەچووە. هەرێمی کوردستان لە ساڵی 2007 یاسای نەوت و گازی خۆی دەرکرد، بەڵام بەغدا بە نادەستووری دەزانێت و هیچ گرێبەستێک کە بەپێی ئەو یاسایە ئەنجامدرا بێت، بە فەرمی ناناسێت.

3. جۆری گرێبەستەکان:
گرێبەستەکانی هەرێم زیاتر لە جۆری (Production Sharing Contract - PSC)ـن، لە کاتێکدا گرێبەستەکانی بەغدا لە جۆری (Technical Service Contract - TSC)ـن. بەغدا پێیوایە PSC زۆر قازانجی کۆمپانیا بیانییەکان دەدات و زیان بە بەرژەوەندییەکانی عێراق دەگەیەنێت.

4. کۆنترۆڵ و داهات:
بەغدا دەیەوێت کۆنترۆڵی تەواوی هەناردەکردن و داهاتەکانی نەوتی هەرێمی کوردستان بکات، لە کاتێکدا هەرێم دەیەوێت سەربەخۆیی خۆی لەم بوارەدا بپارێزێت و داهاتەکە بۆ خۆی خەرج بکات.

5. بڕیاری دادگای فیدراڵی:
بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی عێراق لە ساڵی 2022، کە یاسای نەوت و گازی هەرێمی بە نادەستووری دانا، قەیرانەکەی قووڵتر کردەوە و ناڕەزایەتی هەرێمی لێکەوتەوە.

لێرەدا سەرنجی سەرەكی لەسەر شیكاركردنی گرنگترین پێكهاتەكانی گرێبەستی بەشداریكردنی بەرهەمهێنانە لە چوارچێوەی هەرێمی كوردستان، لەم چوارچێوەیەدا چەند پرسیارێكی سەرەكی دروستبوون، وەڵامدانەوەیان پێویستیان بە شیكاری زانستی هەیە: 

• جۆری گرێبەستەکان چین؟
گرێبەستەکانی نەوت لە هەرێمی کوردستان بە زۆری لە جۆری "گرێبەستی بەشداریکردن لە بەرهەم" (Production Sharing Contract - PSC)ـن.

• گرێبەستی بەشداریکردن لە بەرهەم (PSC):
لەم جۆرە گرێبەستەدا، حکومەت خاوەندارێتی سەرچاوەکان دەپارێزێت، بەڵام مافی گەڕان و پەرەپێدان و بەرهەمهێنان بە کۆمپانیای نەوت دەدات. کۆمپانیاکە لە کاتی سەرکەوتنیدا، مافی ئەوەی دەبێت کە بەشێک لە نەوتە بەرهەمهێنراوەکە وەربگرێت بۆ پەرەپێدانی تێچووەکانی (Cost Oil) و پاشان بەشێک لە قازانجەکە (Profit Oil) لەگەڵ حکومەت دابەش دەکات.

تایبەتمەندییەکانی PSC لە هەرێمی کوردستان چییە؟

1. کۆمپانیا بیانییەکە تەواوی مەترسی گەڕان و دۆزینەوە لە ئەستۆ دەگرێت. ئەگەر نەوتی پێویست نەدۆزێتەوە، هیچ قازانجێک بەدەست ناهێنێت.

2. ئەم گرێبەستانە سەرمایەگوزاری زۆری کۆمپانیایان پێویستە بۆ گەڕان و پەرەپێدان.

 

بەشێك لە بنەما سەرەكییەكان و ناوەرۆكی گرێبەستەكان، ڕەنگە ئەمانە جێگای مشتومڕبن لە نێوان هەردوو حكومەتدا

 

3. دوای دەرکردنی تێچووەکان (Cost Oil)، بەرهەمە ماوەکە لە نێوان حکومەت و کۆمپانیاکەدا دابەش دەکرێت.

لێرەدا پێویستی ووردبونەوە دێتە ئاراوە سەبارەت بە بەشێك لە بنەما سەرەكییەكان و ناوەرۆكی گرێبەستەكان، ڕەنگە ئەمانە جێگای مشتومڕبن لە نێوان هەردوو حكومەتی ناوەند و هەرێم، هەروەها چەندین پرسیار لەبارەیانەوە دروستببن:

• ئایە ڕێژەی رۆیاڵتی بە چەند جێگیر كراوە؟ 

سەرەتا ڕۆیاڵتی بریتییە لە ڕێژەی جۆرێك لە بڕی پارە لە زمانی كوردیدا دەتوانرێت پێی بووترێت موڵكانە یان ڕێژەی خاوەندارێتی، لە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان (PSC)، بە شێوەیەکی گشتی ڕێژەی ڕۆیاڵتی (Royalty) بە 10% ی کۆی بەرهەم جێگیركراوە. واتە پێش ئەوەی تێچووەکان (Cost Oil) دەربهێنرێن، هەرێم ئەم ڕێژەیەی وەک پشکی خۆی وەردەگرێت.

• لەڕووی زانستییەوە ئەوە دروستە؟

بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە، پێویستە چەند خاڵێک ڕوون بکەینەوە:

• دروستیی ڕێژەی ڕۆیاڵتی:

دیاریکردنی ڕێژەیەکی "دروست" بۆ ڕۆیاڵتی، کارێکی ئاسان نییە و بەندە بە چەندین فاکتەری ئابووری، جیۆلۆجی، و سیاسی.

1. لەلایەک ئەم ڕێژەیە (10%) لە ئاستی جیهانیدا، بەتایبەت بۆ وڵاتانی تازەگەشەسەندوو یان ناوچەی مەترسیدار، زۆر نزم نییە و هەندێک جار هاوشێوەی وڵاتانی ترە کە دەیانەوێت سەرمایەگوزاری بیانی ڕابکێشن. بۆ نموونە لە هەندێک گرێبەستی دیکەدا لە جیهاندا، ڕۆیاڵتی کەمتر یان تەنانەت بوونی نییە (تەنها پشت بە پشکی قازانج دەبەستێت)، بەتایبەت لەو ناوچانەی کە گەڕان و دۆزینەوە تێچووی زۆریان دەوێت یان مەترسییان زۆرە.

2. لەلایەکی تر، لە چاو وڵاتانی پێشەنگی بەرهەمهێنانی نەوت وەک سعودیە یان وڵاتانی (GCC) کە خاوەنی یەدەگی گەورە و کەم تێچوونن، ئەم ڕێژەیە دەکرێت بە نزم دابنرێت، چونکە ئەوان زۆر زیاتر وەردەگرن یان لە ڕێگەی باج و پشک و قازانج.

 

ئەگەر بمانەوێت ڕێژەیەکی "گونجاوتر" دابنرێت، دەبێت هەڵسەنگاندنی سەربەخۆ و بێلایەن ئەنجامبدرێت

 

3. کوالێتی نەوت و تێچووی بەرهەمهێنان: ئەگەر نەوتی هەرێم کوالێتییەکی بەرز و تێچووی بەرهەمهێنانی کەمی هەبێت، ئەوا دەکرێت ئەم ڕێژەیە بە نزم دابنرێت. بەڵام ئەگەر تێچووەکان بەرز بن یان مەترسیی گەڕان زۆر بێت، ئەوا کۆمپانیاکان مەیلیان دەبێت بۆ ڕێژەیەکی نزمتری ڕۆیاڵتی.

• ئەگەر ئەو ڕێژەیە بۆ رۆیاڵتی دروست نییە پێویست بوو چۆن بوایە؟

ئەگەر بمانەوێت ڕێژەیەکی "گونجاوتر" دابنرێت، پێویستە:

1. هەڵسەنگاندنی سەربەخۆ و بێلایەن ئەنجامبدرێت، ئەنجامدانی لێکۆڵینەوەیەکی ورد و سەربەخۆ لەلایەن شارەزایانی نێودەوڵەتییەوە بۆ هەڵسەنگاندنی تێچووی گەڕان، تێچووی بەرهەمهێنان، کواڵێتی نەوت، مەترسییەکان، و نرخی بازاڕی نەوت.

2. ڕێژەی ڕۆیاڵتی هەمیشەیی و جێگیر نەبێت، باشتر وایە ڕێژەی ڕۆیاڵتی گۆڕانکاری بەسەردا بێت (Sliding Scale Royalty)، واتە لەگەڵ بەرزبوونەوەی نرخی نەوت یان بڕی بەرهەمهێنان، ڕێژەی ڕۆیاڵتیش بەرز ببێتەوە. ئەمە وادەکات حکومەت لە کاتی بەرزبوونەوەی نرخەکاندا قازانجی زیاتر بکات.

3. چاوپیاخشاندنەوەی بەردەوام هەبێت، گرێبەستەکان دەبێت بوار بدەن بە چاوپیاخشاندنەوە و گفتوگۆکردنەوە لەسەر مەرجەکان لە کاتەکانی داهاتوودا، بەتایبەت کاتێک بارودۆخی بازاڕ یان ئابووری دەگۆڕێت.

4. بەراوردکردن هەبێت  بە باشترین پراکتیکەکانی هەمان جۆرەكانی گرێبەست، بەراوردکردن لەگەڵ گرێبەستەکانی وڵاتانی هاوشێوە کە بارودۆخی جیۆلۆجی و ئابوورییان نزیکە لە هەرێم، بۆ دەستنیشانکردنی باشترین ڕێژە.

بە گشتی لە کاتێکدا ڕێژەی 10% ڕێژەیەکی زۆر نزم نییە بۆ سەرنجڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی، بەڵام بۆ گەورەکردنی پشکی هەرێم لە داهاتدا، دەکرێت میکانیزمی گۆڕاو (Sliding Scale) یان چاوپیاخشاندنەوە بە مەرجەکان لەبەرچاو بگیرێت.

• ڕیژەی خەرجی بۆ گەڕان و دۆزینەوەو گەشەپێدانی نەوت چەندە؟ 

لە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان (PSC)، ڕێژەی "خەرجی نەوت" (Cost Oil) زۆرجار بە شێوەیەکی گشتی (40% بۆ 50%)ـی کۆی بەرهەمی مانگانە دیاری کراوە. ئەمە بەو مانایەیە کە کۆمپانیا نەوتییەکان دەتوانن تا ئەم ڕێژەیە لە نەوتی بەرهەمهێنراو وەربگرن بۆ پەرەپێدانەوەی ئەو تێچووانەی کە بۆ گەڕان و پەرەپێدان و بەرهەمهێنان خەرجیان کردووە.

ئەمەش پێویستی بە وورد بوونەوە هەیە، دیاریکردنی ڕێژەیەکی "زانستی" یان "ئابووری" بۆ کۆست ئۆیڵ ئاڵۆزە و پەیوەندی بە چەند فاکتەرێکەوە هەیە: ئەمەش دوو لایەنەیە، لەلایەك بۆ كۆمپانیاكان، لەلایەكی تر بۆ حكومەت: 

• لەلایەکەوە بۆ کۆمپانیاكان:

1. دەبێتە هۆی هاندانی وەبەرهێنان:
ڕێژەیەکی بەرزتر لە کۆست ئۆیڵ، کۆمپانیاکان زیاتر هان دەدات بۆ ئەنجامدانی وەبەرهێنانە گەورەکان، بەتایبەت لەو ناوچانەی کە گەڕان تێچووی زۆری دەوێت و مەترسیی دۆزینەوەیان زۆرە. ئەمە دڵنیایی زیاتر دەدات بە کۆمپانیاکە کە دەتوانێت سەرمایەکەی بگێڕێتەوە.

 

یەکێک لە گەورەترین کێشەکان، چاودێریکردن و وردبینی کردنە لەسەر ئەو تێچووانەی کە کۆمپانیاکە دەیانکات

 

2. دەبێتە هۆی خێرایی گێڕانەوەی سەرمایە:
ڕێژەیەکی باشی کۆست ئۆیڵ وادەکات کۆمپانیاکە لە ماوەیەکی کەمتردا سەرمایەکەی بگەڕێنێتەوە، ئەمەش سەرنجڕاکێشی پڕۆژەکە زیاد دەکات.

3. هۆكارە پەیوەستەكان بە تێچووی ڕاستەقینە:
ئەگەر تێچووی ڕاستەقینەی گەڕان و پەرەپێدان زۆر بێت، ئەو ڕێژەیە (40-50%) لەوانەیە گونجاو بێت بۆ داپۆشینی ئەو تێچووانە.

• لەلایەکی ترەوە بۆ حکومەت:

1. دەبێتە هۆی کەمکردنەوەی داهات:
هەرچەندە ڕێژەی کۆست ئۆیڵ بەرزتر بێت، پشکی حکومەت لە قازانجدا (Profit Oil) کەمتر دەبێت، چونکە بەشی زیاتری نەوتەکە دەڕوات بۆ گێڕانەوەی تێچوو.

2. چڕكردنەوەی چاودێری بۆ تێچووەكانی نەوت:
یەکێک لە گەورەترین کێشەکان لێرەدا، چاودێریکردن و وردبینی کردنە لەسەر ئەو تێچووانەی کە کۆمپانیاکە دەیانکات. دەبێت میکانیزمی چاودێری و وردبینی توند هەبێت بۆ دڵنیابوون لەوەی کە تێچووەکانی کۆمپانیا ڕاستەقینەن و هەڵاوسێندراو نین، چونکە کۆمپانیا دەتوانێت تێچووەکانی بەرز بکاتەوە بۆ ئەوەی پشکی زیاتر لە کۆست ئۆیڵ ببات.

• کەموکوڕییەکانی ڕێژەی کۆست ئۆیڵ لە هەرێم چییە؟

1. بێسنووری کات:
یەکێک لە کێشە سەرەکییەکان ئەوەیە کە زۆرجار هیچ سنوورێکی کاتی دیاریکراو نییە بۆ ئەوەی کۆمپانیاکە سەرمایەکەی بگەڕێنێتەوە. واتە، دەکرێت کۆمپانیاکە بۆ ماوەیەکی درێژ بەردەوام بێت لە وەرگرتنی "کۆست ئۆیڵ"، تەنانەت دوای ئەوەی کە سەرمایەی سەرەتایی خۆی گێڕاوەتەوە.

2. نەبوونی لێکۆڵینەوەی ورد:
زۆرجار ڕێژەکە بە شێوەیەکی گشتی دیاری کراوە و لەوانەیە بە وردی هەڵنەسەنگێندرابێت بەپێی تایبەتمەندییەکانی هەر کێڵگەیەک (تێچووی بەرهەمهێنان، قەبارەی یەدەگ، کواڵێتی نەوت).

3. پێویستی بە وردبینی:
وەک باسمان کرد، پێویستە میکانیزمێکی بەهێزی وردبینی هەبێت بۆ پشتڕاستکردنەوەی تێچووەکانی کۆمپانیا، بەڵام ڕەنگە ئەمە لە هەرێمدا بە باشی ئەنجام نەدرابێت.

• پێویست بوو میكانیزمەكانی كۆست ئۆیڵ چۆن بوایە؟

بۆ ئەوەی ڕێژەی کۆست ئۆیڵ زانستیتر و ئابووریتر بێت و لە بەرژەوەندی هەرێمیش بێت، پێویست بوو:

1. سنووردارکردنی کات:
دیاریکردنی ماوەیەکی دیاریکراو یان بڕێکی دیاریکراو (Cap) بۆ گێڕانەوەی سەرمایە. واتە، دوای ئەوەی کۆمپانیاکە بڕێکی دیاریکراو یان سەرمایەی سەرەتایی خۆی گێڕاوەتەوە، ڕێژەی کۆست ئۆیڵ کەم بکرێتەوە یان بە تەواوی ڕابگیرێت.

2. پێوەر و ڕێنمایی ڕوون:
دانانی پێوەر و ڕێنمایی ڕوون بۆ جۆر و قەبارەی ئەو تێچووانەی کە دەکرێت وەک "کۆست ئۆیڵ" ئاماژەیان بۆ دەكرێت.

3. وردبینی و چاودێری توند:
دامەزراندنی دەزگایەکی سەربەخۆ و خاوەن شارەزایی بۆ وردبینی و چاودێریکردنی وردی سەرجەم تێچووەکانی کۆمپانیا.

 

لە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، ڕێژەی دابەشکردنی قازانج جیاوازە بەپێی گرێبەستەکان و قۆناغی بەرهەمهێنان و قەبارەی بەرهەم

 

4. میکانیزمی گۆڕاو (Sliding Scale):
ڕێژەی کۆست ئۆیڵ دەکرێت گۆڕاو بێت بەپێی قۆناغی پڕۆژەکە (بۆ نموونە، لە قۆناغی سەرەتاییدا بەرزتر بێت و پاشان کەم بێتەوە) یان بەپێی نرخی نەوت.

بە کورتی ڕێژەی 40-50% بۆ کۆست ئۆیڵ لەوانەیە لە ڕوانگەی هاندانی وەبەرهێنانەوە "زانستی" و "ئابووری" بێت، بەڵام نەبوونی سنوورداری کات و چاودێری لاواز لەسەر تێچووەکان، دەکرێت زیانێکی گەورە بە داهاتەکانی هەرێم بگەیەنێت.

• ڕێژەی دابەشكردنی قازانج چۆنە؟ 

دوای دەرکردنی ڕۆیاڵتی و کۆست ئۆیڵ، ئەوەی دەمێنێتەوە پێی دەوترێت "نەوتی قازانج" (Profit Oil) یان پشکی قازانج. ئەم پشکە لە نێوان حکومەت (هەرێم) و کۆمپانیا بیانییەکەدا دابەش دەکرێت.

لە گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان، ڕێژەی دابەشکردنی قازانج جیاوازە بەپێی گرێبەستەکان و قۆناغی بەرهەمهێنان و قەبارەی بەرهەم، بەڵام بە شێوەیەکی گشتی، پشکی هەرێم لە نێوان (70% بۆ 85%) دەگۆڕێت (لە هەندێک حاڵەتدا لەوانەیە کەمتر بێت لە سەرەتادا و دواتر زیاد بکات). واتە، کۆمپانیاکە زۆرجار پشکی لە قازانج (نزیکەی 15% بۆ 30%) دەبات.

• زانستییە و ئابوورییە؟

لە ڕوانگەی کۆمپانیا بیانییەکانەوە:

1. هاندانی وەبەرهێنان:
پشکێکی گەورە لە قازانج، کۆمپانیاکان هان دەدات بۆ ئەوەی مەترسی گەورە لە ئەستۆ بگرن و سەرمایەی زۆر بخەنە گەڕ بۆ پەرەپێدانی کێڵگە نەوتییەکان، بەتایبەت لە ناوچەیەکی وەک هەرێمی کوردستان کە ڕەنگە مەترسی سیاسی و ئەمنی هەبێت.

2. ڕەچاوکردنی مەترسی:
بەراورد بە گرێبەستی خزمەتگوزاری تەکنیکی کە لە بەغدا پیادە دەکرێت و کۆمپانیا پاداشتێکی دیاریکراو وەردەگرێت بەبێ گوێدانە نرخی نەوت، بەڵام لە هەرێم ڕێژەی پشکەکە دەبەسترێتەوە بە نرخی نەوت و بڕی بەرهەم. ئەمە وا دەکات کۆمپانیاکە زیاتر بەشدار بێت لە قازانجدا کاتێک نرخەکان بەرز دەبنەوە.

لە ڕوانگەی هەرێمەوە:
داهاتی کەمتر لە چاو وڵاتانی تر:
بەراورد بە وڵاتانی خاوەن یەدەگی گەورە و پێگەی بەهێز لە بازاڕی نەوتدا (کە ڕێژەی پشکی حکومەت زۆر بەرزترە و دەگاتە 70% بۆ 90%)، پشکی هەرێم کەمترە. ئەمە بەشێکی دەگەڕێتەوە بۆ پێویستی هەرێم بە سەرمایەگوزاری بیانی و پێگەی لاوازی دانوستانکاری لە سەرەتادا.

• کەموکوڕییەکانی چین؟

1. پشکی کەم بۆ حکومەت:
وەک باسمان کرد، پشکی هەرێم لەم قازانجەدا بە گشتی کەمترە لەوەی چاوەڕوان دەکرێت بۆ وڵاتێکی خاوەن نەوت. ئەمەش مانای وایە بەشێکی زۆری داهاتی نەوت بۆ کۆمپانیا بیانییەکان دەڕوات.

 

 نەبوونی باجێکی ڕاستەوخۆ و جیاواز لەسەر کۆمپانیاکان، لەوانەیە داهاتی حکومەت کەم بکاتەوە

 

2. نەبوونی گۆڕانکاری (Flexibility):
زۆرجار ڕێژەی دابەشکردنی قازانج جێگیرە و گۆڕانکاری بەسەردا نایەت تەنانەت کاتێک نرخی نەوت زۆر بەرز دەبێتەوە یان بەرهەمهێنان زیاد دەکات. لە گرێبەستە پێشکەوتووەکاندا، میکانیزمی "Sliding Scale" بەکاردێت، واتە پشکی حکومەت بەرز دەبێتەوە لە کاتی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتدا.

3. پێشبینییەكان بە ئاڕاستەی گۆڕانكاریی:
لە کاتی داڕشتنی ئەم گرێبەستانەدا، ڕەنگە بە وردی پێشبینی گۆڕانکارییە گەورەکانی بازاڕی نەوت یان کاریگەریی درێژخایەنی لەسەر ئابووری هەرێم نەکرا بێت.

4. کێشەی شەفافیەت:
نەبوونی شەفافیەتی تەواو لە بڵاوکردنەوەی وردەکاری گرێبەستەکاندا، ڕەخنەی زۆری لێگیراوە. ئەمەش وادەکات قورس بێت هەڵسەنگاندنێکی بابەتیانە بۆ ڕێژەی دابەشکردنی قازانج بکرێت.

5. کێشەی یاسایی و سیاسی:
ئەم جۆرە گرێبەستانە لە بنەڕەتدا بەشێکن لە ناکۆکی یاسایی لەگەڵ بەغدا، کە کاریگەری نەرێنی لەسەر سەقامگیری سیاسی و ئابووری هەرێم داناوە.

• هیچ باجێك لەسەر كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی نەوت دانراوە؟

بە گشتی لە چوارچێوەی گرێبەستە نەوتییەکانی هەرێمی کوردستان (PSC)، سیستمی باج پێکدێت لە شێوەی "گرێبەستی یەکگرتوو" (Integrated Contract). واتە، باجەکان (وەک باجی کۆمپانیا - Corporate Tax) بە شێوەیەکی ناڕاستەوخۆ لەناو پشک و دابەشکردنی قازانجدا جێگیر کراون و بە جیا ناخرێنە سەر کۆمپانیا.

واتە چی؟

لە زۆربەی گرێبەستەکانی PSC لە هەرێم، حکومەت (یان دامەزراوە نەوتییەکانی هەرێم) لە جیاتی کۆمپانیاکە، باجەکەی دەدات یان پشکی قازانج بە شێوەیەک دیاری کراوە کە باجەکەشی تێدایە. ئەمەش بەو مانایەیە کە:

1. باجی ڕاستەوخۆ و جیاواز نییە:
کۆمپانیا نەوتییە بیانییەکان لە هەرێمدا بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ و جیاواز باجی کۆمپانیا (Corporate Tax) نادەن بە حکومەتی هەرێم، وەک چۆن لە سیستەمی "کۆنسیۆشێن" (Concession) یان هەندێک جۆری دیکەی گرێبەستدا دەکرێت.

2. پشکی حکومەت جێگای باج دەگرێتەوە:
ئەو پشکەی کە حکومەتی هەرێم لە "نەوتی قازانج" وەریدەگرێت، هەژمار دەکرێت وەک ئەو داهاتەی کە دەبوو لە ڕێگەی باجەوە وەربگیرێت.

3. باجی ناوەندی، هەرێمی و پارێزگا:
دەكرێت یەكێك یان زیاتر لەم جۆرە باجانە لەسەر كۆمپانیای بەرهەمهێن دابنرێت، لە دوای دابەشكردنی قازانج ئەو جۆرە باجانە هەژمار بكرێن، بەڵام ئەمە لە گرێبەستەكانی هەرێمی كوردستاندا بونیان نییە، بەڵام ڕەنگە ئەمەش پەیوەندی بە دوو فاكتەرەوە هەبێت، یەكەمیان مەبەست لێی سەرنج ڕاكێشانی كۆمپانیاكان بێت وەكو هاندان بۆ هاتنیان بۆ كوردستان بۆ ئەنجامدانی گرێبەست، دووەمیان بریتی بێت لەوەی كە لە پشكی كۆمپانیاكان واتە ئەو كۆمپانیایانەی كە گرێبەستیانكردووە ڕیژەیەكی سەدی لە نێوان 10% بۆ 20% پشكی حكومەت هەرێم بێت و بە ناوی كۆمپانیای گشتی نەوتی كوردستان بەشداریكردبێت. 

• بۆچی ئەم شێوازە گیراوەتەبەر؟

هۆکارەکانی ئەم شێوازە چەند لایەنێکی هەیە:

1. سەرنجڕاکێشانی وەبەرهێنان:
لە سەرەتای دەستپێکی چالاکییە نەوتییەکان لە هەرێم، مەبەست سەرەکی سەرنجڕاکێشانی زۆرترین کۆمپانیای نەوتی بوو بۆ گەڕان و پەرەپێدان. پێدانی ڕێژەیەکی گونجاو لە قازانج و هەڵگرتنی باری باج لەسەر کۆمپانیاکان، وای دەکرد هەرێم ببێتە شوێنێکی سەرنجڕاکێش بۆ وەبەرهێنان.

2. کەمکردنەوەی مەترسی بۆ کۆمپانیا:
کۆمپانیاکان هەمیشە هەوڵ دەدەن مەترسییەکانی خۆیان کەم بکەنەوە. نەبوونی باجی ڕاستەوخۆ یان هەڵگرتنی بارەکەی لەسەر حکومەت، دڵنیایی زیاتریان پێدەبەخشێت سەبارەت بە گێڕانەوەی سەرمایە و قازانجەکانیان.

3. سادەکردنەوەی کارگێڕی:
ئەم شێوازە کارگێڕیی دابەشکردنی داهات ئاسانتر دەکات، چونکە تەنها یەک ڕێژە بۆ دابەشکردنی قازانج دیاری دەکرێت و پێویست ناکات حکومەت مامەڵە لەگەڵ پرسی باجەکانی کۆمپانیاکاندا بکات.

4. کێشەی سیاسی و یاسایی:
لە کاتێکدا کە هەرێم کێشەی لەگەڵ بەغدا هەبوو لەسەر شەرعیەتی گرێبەستەکان، داڕشتنی سیستەمێکی باجی ئاڵۆز لەوانەیە زیاتر بارودۆخەکەی ئاڵۆز کردبا.

• کەموکوڕی  شێوازی گرێبەستی بەشداری بەرهەم

1. کەمکردنەوەی داهات:
لە درێژخایەندا نەبوونی باجێکی ڕاستەوخۆ و جیاواز لەسەر کۆمپانیاکان، لەوانەیە داهاتی حکومەت کەم بکاتەوە، چونکە بەشێکی زۆری داهاتەکە لەژێر ناوی پشکی قازانجدا بۆ کۆمپانیا دەڕوات.

2. نەبوونی شەفافیەت:
ئەم شێوازە زۆرجار کەمتر شەفافە، چونکە زەحمەتە بە وردی دیاری بکرێت چەندێک لە قازانجەکە لە جیاتی باج وەرگیراوە.

3. پێگەی لاوازی دانوستان:
ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە هەرێم لە کاتی دانوستانەکاندا پێگەیەکی بەهێزی نەبووە و ناچار بووە سازش لەسەر ئەو خاڵانە بکات بۆ ئەوەی کۆمپانیاکان ڕازی بکات.

بە کورتی لە هەرێمی کوردستان باجەکان بە شێوەیەکی ڕاستەوخۆ لەسەر کۆمپانیاکانی نەوت دانەنراون، بەڵکو لەناو میکانیزمی دابەشکردنی قازانجدا جێگیر کراون، بە مەبەستی سەرنجڕاکێشانی وەبەرهێنانی بیانی و کەمکردنەوەی مەترسی بۆ کۆمپانیاکان. بەڵام ئەمەش کەموکوڕی خۆی هەیە لە ڕووی کەمکردنەوەی داهات و شەفافیەتەوە.